„Jak uczymy czytać i pisać w przedszkolu?” Wioletta Krzywda

W naszym przedszkolu od wielu już lat uczymy czytania i pisania według metody prof. B. Rocławskiego. Jest to metoda syntetyczno - analityczna, co oznacza, że dzieci najpierw uczą się syntezy, a dopiero na jej śladzie dokonują analizy wyrazów.
Trzeba zdać sobie sprawę, że dla czytania to właśnie synteza jest bazą: czytając składamy wyraz z liter lub sylab. Natomiast pisząc analizujemy wyraz i zapisujemy kolejne litery – znaki graficzne dla głosek.
Programem nauki czytania i pisania dzieci objęte są już w najmłodszej grupie, ale przez ponad trzy lata przygotowywane są do czytania i pisania. W tym okresie dzieci:

Pierwszym etapem nauki jest diagnoza dzieci w zakresie sprawności komunikowania się, percepcji  i pamięci wzrokowej oraz słuchowej, syntezy słuchowej i wzrokowej, sprawności manualnej, rozwoju społecznego, rozwoju emocjonalnego, rozbudzenia poznawczego, zdrowia.

W trakcie różnorodnych działań dzieci doskonalą sprawność komunikacyjną,. Podejmują zabawy konstrukcyjne z wykorzystaniem klocków „logo” (z 4 wariantami liter na ściankach bocznych i zieloną podstawką oznaczającą dół). Wzmacniają mięśnie palców dłoni piszącej i nabywają umiejętność poprawnego posługiwania się kredką, ołówkiem, pędzelkiem.

Ponadto:

1. Poznają litery poprzez zabawy, obcowanie z nimi, porównywanie, opisywanie, identyfikowanie.

W naszej metodzie nie ma obrazków przybliżających literę, ani wyrazów na podstawie, których litera jest wprowadzana ( l - lalka, k - kot…) to sama litera jest obrazkiem. Każda litera ma swoje właściwości:
a) indywidualny kształt, który można opisać lub do czegoś porównać:  litera o - kółeczko, i - laseczka z kropeczką,  c -  księżyc, k - to kotek, u - uśmiech… ;
b)  wielkość: i, a, z, s to małe literki (zajmują miejsce pomiędzy 2 liniami) duże d, l, t, y i bardzo duże: f; 
c) miejsce w liniaturze : a, i, r pomiędzy 2 i 3 linią, l, t, k, pomiędzy 1 i 3 linią: j, p, y pomiędzy 2, a 4 linią, f - przez całą liniaturę;
d)  określone ułożenie w przestrzeni: n - u, p - d - b.
Dzieci poznają  na początku litery małe pisane, stopniowo w 3 roku nauki wprowadzane są wszystkie 4 warianty każdej litery.
2. Nabywają umiejętności dokonywania syntezy i analizy wyrazów na coraz wyższym poziomie.

Synteza wyrazów przebiega etapami; od najłatwiejszej sylabowej, której w zasadzie dzieci nie muszą się uczyć, bo mają ją w sobie (ma - mo, kup la - lę, chcę bu-zi, siu-siu…), do fonemowej (fonem najmniejsza jednostka językowa, potocznie nazwana głoską).  Etapy te ilustruje następujące zestawienie:
Synteza i analiza wyrazów
A) synteza wyrazów
Sylabowa

Zaczyna się od zabawy w Robocika, który mówi: wi-taj-cie dzie-ci chcia-łem się z wa-mi po-ba-wić.

Dzieci w I grupie składają wyrazy 2, 3 sylabowe: sa-la, klo-cek, ko-ra-le, no-życz-ki...

Dzieci w II grupie składają wyrazy 4, 5   sylabowe  i dłuższe : ka-la-fio-rek,  sa-mo-cho-dzi-ki, ko-lo-ro-wa-necz-ki (dłuższe wyrazy trzeba trochę wymyślać).

Starsze przedszkolaki potrafią dokonywać syntezy wszystkich wyrazów, więc wprowadza się „syntezę na wysokim poziomie”:

• z utrudnieniami:  np. pomiędzy kolejnymi sylabami trzeba wykonać 3 różne gesty, ruchy: ku (klaśnięcie w dłonie, o kolana w dłonie) be (klaśnięcie w dłonie, o kolana w dłonie)  czek :  kubeczek,  wypowiedzieć jakąś głoskę, sylabę sa (wrrr, pif) mo (wrrr, pif) lot: samolot,
• na bieżąco: mówisz: ka-czusz, co już mamy? kaczusz, dodajesz: ki, co mamy? kaczuszki.

Morfemowa

Osoba dorosła pokazuje przedmioty lub obrazki i mówi: but-y, szal-ik, sznur-ek,  smocz-ek, dom-ek…  dziecko składa wyrazy.  Następnym razem dorosły podaje tylko np.: koral …(ik), ser… (ek), motyl…(ek) itp. , natomiast dziecko dodaje morfem .
Logotomowa

Logotom to taka część wyrazu, która zaczyna się samogłoską, kończy spółgłoską lub kilkoma, np.: swet-er,  pom-id-or-ek .
Logotomowo – fonemowa

Ta synteza polega na oddzieleniu ostatniej głoski od wyrazu. Dzieci miały już do czynienia w niektórych przykładach syntezy morfemowej: smok(i), ser(y). Nauczycielka podaje początek wyrazu np.: Urszul… dziecko powinno dodać ostatnią głoskę czyli: a  Rozpoznamy od wyrazów długich zakończonych głoską trwałą np. imiona dziewczynek w pełnym brzmieniu, stopniowo przechodzimy do wyrazów zakończonych głoską nietrwałą i coraz krótszych.
Fonemowo – logotomowa

Polega na oddzieleniu 1, potem 2, 3 głosek od całego wyrazu. Rozpoczynamy od wyrazów krótkich dobrze znanych, aktualnie oglądanych. Przy wymawianiu  prowadzący robi krótką, potem coraz dłuższe przerwy: s…er, m…ama,  r…o…wer.
Fonemowa

Podajemy dziecku wyraz po 1 głosce do „zlepienia”. Zaczynamy od krótkich wyrazów ul, osa, smok zbudowanych z trwałych głosek  (takich które można wymawiać bez ryzyka, że przyklei się „y”, „e” czy inny przygłos, nawet wówczas, gdy będziemy artykułować je nieco dłużej. Na początku prezerwy między głoskami są krótkie, potem wydłużamy odstępy, a gdy dzieci już opanowały taką syntezę wprowadzamy syntezę na wysokim poziomie: z utrudnienia, na bieżąco, podobnie jak przy syntezie sylabowej … .

Trzeba  czas pamiętać, że to osoba dorosła (nauczyciel) dzieli wyrazy w opisany powyżej sposób. Zadanie dziecka polega na składaniu ich w całość niezależnie od tego jak zostały podzielone.

B) analiza wyrazów
Sylabowa

W momencie gdy dzieci potrafią składać wyrazy na poziomie odpowiadającym wiekowi rozpoczynają się ćwiczenia samodzielnego ich dzielenia  analogicznie jak przy syntezie.
Fonemowa

Dobrze wszystkim znane „głoskowanie” począwszy od wyrazów krótkich, zbudowanych z trwałych głosek do coraz dłuższych.

W momencie, gdy dziecko dobrze sobie radzi z syntezą wyrazów zaczyna wprowadzać się ćwiczenia w ich analizie.
Wszystkie te etapy są niezbędne, żadnego nie można pominąć, nie wolno też przestawiać ich kolejności. Jest to bardzo trudne, wymaga od dzieci koncentracji na zadaniu, podzielnej uwagi, zapamiętywania i dołączania kolejnych fonemów. Dzięki takim ćwiczeniom zyskamy pewność, że dzieci poradzą sobie z czytaniem w każdych warunkach, nawet wśród gwaru kolegów, nawet gdy coś lub ktoś oderwie na chwilę ich uwagę, nawet, gdy będzie musiało zastanawiać się nad literami.
3. Uczą się poprawnie wypowiadać fonemy, poznają przez słuchanie, obserwowanie, własne działania ich właściwości:

Obserwowanie w lusterku układ artykulantów: warg, języka, bada dźwięczność poszczególnych fonemów w trakcie ćwiczeń i zabaw, rozpoznawanie głosek z układu artykulantów nauczycielki, na zdjęciu, rysunku.

W trakcie różnorodnych doświadczeń dzieci dowiadują się, że
a) większość głosek jest ustna, czyli dla ich wypowiedzenia potrzebne otwarcie ust, choć czasem jest to tylko wąska szczelinka);

2 głoski są nosowe: m i n powstaje przy zaciśniętych ustach i zębach (widać to obserwując innych lub siebie w lusterku)  kiedy dziecko zatka nos dźwięk nie powstaje;

b) samogłoski: a, e, i, u, y i spółgłoski: f, h, m, n, r, s, sz, w, z, ż są głoskami trwałymi przy poprawnym wybrzmiewaniu (układzie artykulantów) można je ciągnąć długo i wciąż słychać tę samą głoskę.

Natomiast ą, b, c, ć, d, dz, dź, dż, ę, g, j, k, l, ł, ń, p, ś, t, ź to głoski nietrwałe ich poprawnego wypowiadania należy dzieci nauczyć inaczej przyczepiać się będzie i, y lub e.
c) Samogłoski i spółgłoski: b, d, dz, dź, dż, g, h, j, l, ł, m, n, ń, r, w, z, ź, ż - to głoski dźwięczne (głośne), pozostałe zaś to głoski bezdźwięczne (ciche). Można to zbadać kładąc dłoń na głowie (przykładając dłoń do szyi, ale poprzednia metoda jest bezpieczniejsza) i wypowiadać głoski, jeśli czuć drgania to była dźwięczna, jeśli nie to bezdźwięczna.
4. Ćwiczą pamięć i spostrzegawczość wzrokową, słuchową i ruchową.
Do czytania przystępujemy dopiero wówczas, gdy dziecko dobrze zna wszystkie litery: potrafi szybko nazwać literę demonstrowaną, wybrać spośród innych żądaną, wie, która litera oznacza głoskę trwałą, która nietrwała, potrafi szybko dokonać syntezy każdego wyrazu ( nawet nieznanego lub nie mającego sensu)  wysłuchując do końca, bo przecież ostatnia głoska jest nie mniej istotna niż wszystkie poprzednie.
Nie nazywamy czytaniem etapu, „głoskowania”, czy „literowania” czyli składania wyrazu na podstawie jego literowego zapisu: l a s - las. To wciąż jest synteza fonemowa z tym, że zamiast głosek podawanych werbalnie dziecko składa głoski na podstawie ich literowego zapisu.  Nasze czytanie to płynne przechodzenie z litery na literę lub grupę liter tzw. „ślizganie”
Oto przykłady:
1. Wybieramy litery: s, o, w, a, dziecko otrzymuje polecenie: przygotuj j do czytania: stawia klocki w niewielkich odstępach i zaczynając od lewej strony zsuwa klocki wybrzmiewając kolejne głoski: s >o  >w > a otrzymuje wyraz  sowa.
2.  Wybierz litery :  k,  a,  r,  t, k,  a,  przygotuj  do czytania : dziecko bada trwałość  głosek  i odpowiednio ustawia  klocki :  k -  nietrwałe,  potrzebuje  trwałej aby można było dłużej wypowiadać , więc łączy  z  następną literą  a, o której wie, że jest trwałe: razem ka
r - trwałe, t,  k nietrwałe trzeba połączyć i dodać do następnej litery a, grupę tka czyta łącznie. Czytając dziecko przesuwa klocki:  ka > r > tka  - kartka.
Dzieci są nastawione na sukces, ten sukces powinny i muszą odnieść aby czytały chętnie i dużo. Nie może się zdarzyć, że przy czytaniu ktoś zastanawia się nad literami, przeciąga głoski nietrwałe, ani nic innego równie złego, gdyż trudności zniechęcają.
Do  pisania podobnie jak do czytania należy dzieci dobrze przygotować.
1. Ćwiczyć i wzmacniać ogólną sprawność fizyczną ze szczególnym naciskiem na: mięśnie szkieletowe, mięśnie rąk, dłoni i trzech palców piszących.

Ważna jest również dobra koordynacja ruchowo - wzrokowa, ruchowo - słuchowa, orientacja w kierunkach przestrzeni, pamięć ruchowa, umiejętność koncentracji i dokładność wykonywania zadań. Wszystko to odbywa się zarówno podczas zajęć i zabaw ruchowych, jak i samorzutnych formach ruchu z przyborami lub bez nich.
2. Wyrabiać muskulaturę: siłę, precyzję, precyzję mięśni dłoni i palców.

Dzieje się to podczas wszelkich zabaw konstrukcyjnych, plastycznych, graficznych, ale również przy różnych czynnościach , podczas których wykonywane są drobne, precyzyjne ruchy,  a więc i takie czynności jak zapinanie guzików, przewlekanie sznurowadła przez dziurki, ściągnięcie go i zawiązanie oraz inne. Wszystkie ruch przy pisaniu muszą być celowe, precyzyjne, elastyczne i płynne.
3. Wesprzeć w nabraniu nawyku właściwego siedzenia przy stole.

W trakcie pisania dziecko musi prawidłowo siedzieć, nie podkładać nóg pod pupę, nie pochylać się zanadto, trzymać obie ręce na pulpicie, nie może obracać zeszytu. Najważniejsze jednak aby dziecko prawidłowo trzymało narzędzie pisarskie (ołówek, kredka, mazak, długopis…)  Narzędzie pisarskie należy trzymać 2 cm. od nasady pomiędzy kciukiem, a palcem wskazującym, palec środkowy podkładamy pod spód. Siła z jaką dziecko trzyma ołówek nie może być zbyt wielka (robią się odciski, a ruchy nie są tak elastyczne jakich potrzeba przy pisaniu) ani zbyt słaba (bo ołówek wypada, albo palce ześlizgują się). Dziecko nie może ani zbyt mocno przyciskać ołówka do kartki, ani za lekko. Wszystkiego tego uczy się stopniowo od najmłodszej grupy podczas zajęć i zabaw plastycznych. Takie nawyki musi posiadać zanim usiądzie do prawdziwego pisania w prawdziwym zeszycie. Złe nawyki trudno wyplenić, a przy pisaniu męczy się ręka i całe dziecko, plecy się garbią, kręgosłup wykrzywia i tak dalej… i oczywiście trudno w takich warunkach o piękne pismo.
4. Stwarzać sytuacje pozwalające na świetną znajomość wyglądu liter pisanych łącznie z kierunkiem ich kreślenia.

Konieczna jest  doskonała znajomość kształtu litery,  jej miejsca w liniaturze i drogi jej kreślenia. Kształt i położenie poznaje od najmłodszej grupy, kreślić zaczyna po śladzie najpierw dużym potem małym w specjalnych zeszytach ćwiczeń. Do samodzielnego pisania dziecko przystępuje dopiero wówczas, gdy świetnie kreśli po śladzie. Nie wystarczy prosta umiejętność odtworzenia wyglądu liter. Trzeba mieć na uwadze, że litery piszemy w sekwencjach wyrazowych. Litery pisze się kolejno przyłączając następną i następną, najlepiej bez odrywania ręki. W kolejnych miesiącach i latach edukacji szkolnej ważne będzie również tempo pisania. A kiedy dziecko będzie musiało pisać coraz więcej i więcej płynność pisania okaże się niezbędna.